- Istoria husi harii keos matenek?
Ideia kona-ba inisiativa Kios Matenek ne’e hahu wainhira UNDP-Accelerator-Lab loke kompetisaun dezeñu edifisiu matak (green building) iha tinan 2020 liu bá. Hafoin hare rekerimentu kompetisaun nia, foinsa’e nain 4 (Fernando Gomes, Abél Fernandes, Joana Carceres no Ross Merry) iha hanoin atu partisipa no koko dezeñu edifisiu ne’ebe reprezenta ami nain-tolu nia aspirasaun.
Fernando nu’udar freelance arkitetu ida, nia observa katak sidade Dili oras ne’e dadaun nakonu no dezorganizadu ho uma no edifisiu komersiu foun sira, nune’e ida ne’e implika tebes komunidade nia reziliensia wainhira mosu inundasaun no menus ona rai ne’ebe bele absorve be’e udan.
Abél hare katak ema hotu nia interese hodi harii uma sira la seguru no dala-barak fo risku ba sira nia aan rasik hanesan ár ne’ebe poluidu, jestaun drainajen ne’ebe kria susuk no buat seluk.
Ross Merry hare katak problema social sira ne’ebe komunidade hasoru hanesan menus jestaun lixu, malnutrisaun, joven no dezempregu inklui métodu agrikultura konvensional ne’ebe la atrai ema barak hanesan joven hodi pratika.
Joana hanesan ativista ambientál ne’ebe mos mai hosi background enjiñera. Joana ativa iha advokasia kona-ba resiklajen no mos pratiosionária ida ba Sistema hidropóniku. Hosi nia hare, foinsa’e barak mak la iha interese hodi halo to’os tanba konsidera hanesan servisu katuas no ferik nia ou ema sira iha foho. Nune’e ami mai ho espasu ida deit ne’ebe bele responde ami nain hira nia aspirasaun no bele moss ai espasu seguru id aba foinsa’e sira hodi aprende hamutuk, esperensia, esperimenta.
2. Inisiativa ne’e mai husi sé? no hetan motivasaun husi sé?
Ami bele dehan maluk foinsa’e seluk mak sai hanesan ami nia motivasaun ne’ebe bo’ot liu. Ami mai hosi background ne’ebe la hanesan, maibe ami nain-haat gosta tebes halo atividade voluntariu no aprende hosi maluk foinsa’e sira seluk. Hosi asuntu sira ne’ebe ami temi iha leten, ne’e mak halo ami hamosu inisiativa ida ne’e.
3. Kios Matenek Harii ho fundus hira?
Fundus ne’ebe ami hetan hosi UNDP-Accelerator lab mak hamutuk USD 10,000.00 no apoiu kapitál hanesan rai privadu hosi familia rasik hodi realiza ami nia mehi harii Kios Matenek iha área Manleuana, Dili.
4. Aprende kuda modo hydroponic husi ne’ebé? No tanba sá hili kuda modo hydroponic?
Ami rona ona kona-ba Sistema ida ne’e hosi ema balun iha media sosial, no ami kuriozu oinsa bele aplika ida ne’e iha Kios Matenek. Nune’e ami kontinua aprende liu hosi Plataforma Internet hanesan Youtube no artigu balun, inklui mos vizita grupu foinsa’e ne’ebe prátika ona Hidroponiku iha sira nia fatin ho eskala kiik, ho naran Grupu Lakumean Farm. Ami hili Sistema ida ne’e tanba fasil no ami konsidera hanesan solusaun ida hosi aspirasaun hirak ne’ebe ami temi ona; hanesan menus espasu iha sidade, foinsa’e la interese hodi halo to’os no malnutrisaun.
5. Saida maka halo kios matenek ka grupu fiar an kuda modo hydroponic?
Tanba prátika ne’e inovativu ou buat ne’ebe sei foun iha sosiedade. Sistema ne’e mos fasil no nia investimentu mós kiik tebes kompara ho halo to’os bain-bain. Sistema ida ne’e mos aplikável ba iha fatin hotu-hotu inklui espasu ne’ebe kiik liu tanba ho instalasaun ne’ebe bele ajusta iha espasu ne’ebe deit.
6. Folin modo hahú husi hira?
Folin modo hahú hosi 0.25 Sentavus kada pot kiik ida.
7. Oinsá ho resultadu osan ne’ebé sira hetan husi faan modo ne’ebe sira produz? Rai iha grupo ka oinsá?
Tanba alende faan modo no habelar informasaun kona-ba Sistema hidropóniku, ami mos hala’o ativiade sosiál sira. Hamutuk ho ami nia voluntáriu nain 15, ami servisu hamutuk iha ekipa hodi halo atividade iha Kios Matenek ne’ebe sentraliza ba komunidade aldeia Mane-mesak (iha ne’ebe Kios Matenek lokaliza ba). Hanesan kursu lian inglés báziku ba labarik no foinsa’e sira ne’ebe rekere sira hodi lori lixu plástiku bainhira rejistu no atende kursu kada domingu.
Nune’e atu konklui deit katak osan sira ne’ebe ami hetan hosi faan modo, maioria ami utiliza ba atividade sosiál iha Kios Matenek no manutensaun bai ha Sistema hidropóniku nia.
8. Desafiu saida maka durante ne’e hasoru?
Nu’udar inisiativa foun no harii hosi foinsa’e, dezafiu ne’ebe signifikante mak atu bele manan komunidade nia interese iha área sira ne’ebe sira rekoñese ladun importante. Hanesan problema lixu. Maibe ho tempu, ami iha ona prosesu nia laran hodi bele harii servisu hamutuk ne’ebe diak ho komunidade no transforma sira sai ajente hodi foti asaun ba ambiente ne’ebe mos no saudável liu.
9. Oinsá ultrapassa defasiu hirak ne’e?
Estratejia ne’ebe ami uza mak oinsa atu oferese fila-fali abilidade ne’ebe ami iha. Hanesan oferese kursu lian inglés báziku gratuita ba komunidade liu-liu labarik no foinsa’e, nune’e neneik bele dada sira nia interese atu hola parte iha ami nia atividade sira. Tuir mai mak inisia uluk limpeza jeral, hodi hatudu ezemplu ba maluk seluk kona-ba konsiénsia kuida ambiente hosi lixu plástiku sira ne’ebe bele hamosu impaktu negative hanesan inundasaun ou mos moras ba alin kiik sira.
10. Susesu saida maka durante ne’e hetan ona?
Hafoin harii Kios Matenek, ami oras ne’e dadaun iha hela prosesu nia laran hodi estabelese-an sai sentru foinsa’e ne’ebe diak liu tan ba maluk foinsa’e sira seluk. Ami konsege ona oferese espasu Kios Matenek nia ba kolega grupu joven seluk hodi uza ba sira nia enkontru, workshop ka treinamentu sira. Iha parte seluk, ami mos kompete hikas ba oportunidade apoiu fundu ba planu negósiu hosi MTCI no UNDP iha tinan 2022 ne’e no konsege hetan duni fundus hodi apoiu ba estabelese ami nia ideia negósiu ne’ebe sei integra ho Kios Matenek, mak “Matenek Co-working space”.
11. Grupo kios matenek ne’e iha membro nain hira? Mane hira? Feto hira?
Oras ne’e dadaun ami iha membru hamutuk nain 13 : Feto, 6 mane 7
12. Se maka sai hanesan Lider hodi lidera grupo kios matenek ne’e?
Ami nia kordenador Jeral mak Fernando Cardoso Gomes. Maibé ami hotu iha papel ne’ebe diferente no importante hotu iha Kios Matenek. Ami fahe ba kada Divizaun. Nune’e, Kada divizaun mak iha nia kordenador/a maibe hotu-hotu ho papel no responsabilidade ne’ebe hanesan.
13. No oinsa foti decisaun iha grupo laran liliu atu lori modo hirak ne’e ba faan iha merkadu?
Konseitu faan no sosa ne’ebe ami implementa iha Kios Matenek mak sosa nain sira diretamente hili modo ne’ebe sira rasik sei konsumu. Tanba ne’e, modo ne’ebe produz iha Kios Matenek ami nunka lori ba merkadu/supermerkadu maibe ami husu hola nain sira mak hakat mai Kios Matenek, atu nune’e sira komprende no hatene oinsa modo ne’ebe sira atu konsumu iha sira nia uma laran nia prosesu moris no oinsa modo sira ne’ebe ami produz bele valor nutrisaun no ijiene bah ola-nain sira hodi konsumu.
14. Oinsá ho membru sira nia sentimenuo bainhira join iha grupo keos matenek ne’e?
Hau pesoalmente, senti onradu no dezafia mos. Tanba Kios Matenek ida ne’e nu’udar protótipu dahuluk Edifisiu Matak iha Timor-Leste. Ida ne’e rekoñese hosi Governu rasik, liu hosi eis-Ministru Obras Públika Sr. Salvador Pires. Iha parte seluk ida ne’e dezafia liu tan hau no kolega sira seluk hodi nafatin halo advokasia kona-ba importansia edifisiu matak iha Timor-Leste maske Timor nasaun kiik ne’ebe seidauk halo atividade industrial maibé realidade hatudu katak ita mos hasoru ou afeitadu hosi mudansa klimátika ne’ebe sempre akontese kada tinan. Ida ne’e motiva ami hotu nu’udar membru Kios Matenek, atu kontinua ativu ho vontade voluntária nune’e bele fahe hanoin ba komunidade, foinsa’e no jerasaun foun sira kona-ba ambiente ne’ebe mos no saudável.
15. Mensajen ba grupu joven sira.
To’o oras ne’e espekulasaun kona-ba foinsa’e ne’ebe sai hanesan autór ba violénsia, konflitu no dezempregu sei nafatin forte. Tempu ona hodi halakon imajen ida ne’e, tanba foinsa’e ne’e iha poder, iha kualidade, iha kriatividade no iha abilidade hodi halo mudansa. Ida ne’ebe foinsa’e Timor-Leste presiza haklean mak espíritu badinas no labele kolen hodi aprende no halo dezenvolvimentu ba ita nia aan rasik, tanba loron ida hahu ohin nia rezultadu ne’ebe diak liu ita sei hetan ho prosesu ne’ebe naruk, laos fasil no sei la lalais. Ita tenki hatene katak, wainhira ita esforsu, nia rezultadu sempre diak!
Intervista husi: Bin Lafaek Sira
